واژه نامه اختصاصی

ا

  • ارزیابی برنامه پژوهش ارزیابی برنامه برای تعیین کارایی برنامه‌ای ویژه، طراحی و اجرا می‌شود. این پژوهش اغلب بر نوع خاصی از برنامه یا مکان ویژه‌ اجرای برنامه متمرکز است. هدف پژوهش ارزیابی برنامه یافتن پاسخ برای پرسشی است که درباره‌ نظام یا شیوه آموزشی خاص یا مدرسه‌ ویژه‌ای است، لذا نتایج پژوهش ارزیابی برنامه را نمی‌توان به ‌سادگی به‌روش‌ها یا مکان‌های دیگر تعمیم داد.
  • اقدام‌پژوهی اقدام‌پژوهی نوعی پژوهشی توصیفی (غیر آزمایشی) و کیفی است. هدف اصلی اقدام‌پژوهی، بهبود عملکرد حرفه‌ای یا تخصصی فردی است که انجام‌دهنده‌ پژوهش (شاغل یا کارور) است. هر چند اقدام‌پژوهی به طور عمده در موقعیت‌های آموزشی اجرا می‌شود اما فرد انجام‌دهنده‌ این نوع پژوهش می‌تواند معلم یا هر گونه کنش‌گر حرفه‌ای باشد. اقدام‌پژوهی فعالیتی است علمی در محیط کار که طی آن پژوهشگر(ان) با روش ابتکاری، برای تبدیل وضعیت موجود (نامطلوب) به وضع مطلوب فعالیت می‌کند.

ب

  • بنیادبخشی نظریه بنیادبخشی نظریه که هم ابزاری است برای ایجاد نظریه و هم روشی است برای انجام پژوهش، برای پژوهش در حوزۀ پدیده‌های وابسته به‌بافت مناسب است. بنیادبخشی نظریه بر این اصل استوار است که به‌جای آزمون فرضیه‌هایی که از پیشینه پژوهش استخراج می‌شوند، نظریه از خود داده‌ها استخراج گردد. این روش برای حل مسائل اجتماعی مبهم که به ‌پرسش‌های پژوهشی انعطاف‌پذیر نیاز دارند و زمانی که نظریه‌های موجود برای ایجاد فرضیه کافی نیستند، مناسب است. استراس و کوربین بنیادبخشی نظریه را چنین تعریف می‌نمایند: «بنیادبخشی نظریه که منشاء استقرایی دارد، از مطالعۀ پدیده‌های روزمره زندگی ناشی می‌شود. این روش از مجموعة منظمی از شیوه‌ها برای توسعه دادن نظریه در مورد یک پدیده استفاده می‌کند و بر مبنای یافته‌ها، فرمولی نظری از واقعیّت را می‌سازد».

پ

  • پدیدارشناسی پدیدار‌شناسی به‌عنوان روش جمع‌آوری اطلاعات (کرسول، 2007)؛ همچنین روش پژوهش یعنی مجموعه نگرش تحلیلیِِ ویژه نسبت به‌یک موضوع پژوهشی (ون‌مانن، 1990 و موستاکاس، 1994) و نیز به‌عنوان یک نظریه یعنی مجموعه نظامی خاص که بتوان به پژوهش دربارۀ موضوعی خاص در چارچوب آن پرداخت (راپورت و وینرایت، 2006) مطرح است. پدیدار‌شناسی به بررسی تجربه‌های انسان‌ها می‌پردازد. پژوهشگر پدیدار‌شناس معتقد است که در تجربه‌ها و پدیده‌های زندگی جوهره‌هایی وجود دارند که قابل‌فهم و بررسی هستند، از این‌رو به بررسی پدیده‌های ذهنی می‌پردازد که جوهرۀ اساسی واقعیّات در آن‌ها نهفته است.
  • پدیدارنگاری روش پدیدارنگاری از روش‌های پژوهش کیفی است که در حیطه پارادایم تفسیری قرار دارد. هدف این روش دستیابی به درکی عمیق از مفاهیم متفاوت یک پدیده در نزد افراد مختلف است و بر این موضوع استوار است که افراد مختلف می‌توانند تجارب و یا مفاهیم متفاوتی از یک پدیده داشته باشند. پدیدارنگاری مصاحبه‌های انفرادی عمیق را به عنوان ابزار کسب داده به کار می‌گیرد. نتایج یک مطالعه پدیدارنگاری، تعداد محدودی طبقات توصیفی است که هر یک معرف مفهومی متفاوت از یک پدیده معین در نزد گروه خاصی از افراد هستند. پدیدارنگاران همچنین برای ارائه تصویری کلی و چند بعدی از یک پدیده، طبقات توصیفی مذکور را در قالب چارچوبی بزرگتر که «فضای نتیجه» نامیده می‌شود، مرتبط و منظم می‌سازند. نتایج مطالعات پدیدارنگاری برای درک عمیق مفهوم یک پدیده از منظر گروه خاصی از افراد بسیار سودمند است.
  • پژوهش تاریخی پژوهش تاریخی کاربرد روش علمی پژوهش در مسائل تاریخی، و در واقع بررسی منظم اسناد، مدارک و همه منابع دیگری است که در زمینه‌ پرسش پژوهشگر درباره‌ گذشته حقایقی در بر دارند. پژوهش تاریخی، تعیین، ارزشیابی و ترکیب منظم و عینی اسناد و مدارک، برای برقراری حقایق و ترسیم نتایج درباره‌ رویدادهای گذشته است.
  • پژوهش ترکیبی روش شناسی ترکیبی با تاکید بر همگرایی پارادیمی در صدد ترکیب روش های کمی و کیفی در یک مطالعه واحد به طور همزمان، متوالی یا متغیر است. روش پژوهش ترکیبی به دو دسته همزمان و متوالی تقسیم می شود. طرح ترکیبی همزمان طرحی است که در آن دو رهیافت کمی و کیفی به طور همزمان طراحی و اجراء می شوند.به عبارت دیگر می توان از هر دو روش کمی و کیفی به طور همزمان استفاده کرد.در طرح ترکیبی متوالی یکی از رهیافت ها به دنبال رهیافت دیگر طراحی و اجراء می شود. در دسته بندی دیگری طرح های ترکیبی همزمان و متوالی بر اساس منطق استدلال و نه رهیافت پژوهشی به دو دسته طرح های ترکیبی قیاسی و استقرایی تقسیم می شوند. طرح های قیاسی، طرح هایی هستند که با اتخاذ رویکرد قیاسی- فرضیه ای و تعیین چهارچوب نظری از پیش تعیین شده انجام می شوند و هدف از آن ها نظریه آزمایی است و عمدتا در روش های کمی مصداق پیدا می کنند. در حالی که طرح های استقرایی، رویکرد داده محور داشته و هدف از آن ها نظریه سازی است.این نوع طرح ها خاص روش کیفی هستند.
  • پژوهش کیفی پژوهش کیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی (چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، که هرکدام به‌نحوی پژوهشگر را در کسب اطلاعات دست اول، دربارۀ موضوع مورد پژوهش یاری می‌دهند. بدین‌ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراکی و طبقه‌بندی‌شده حاصل می‌شود.

ت

  • تحلیل محتوا تحلیل محتوا فنی پژوهشی است برای استنتاج تکرارپذیر و معتبر از متن‌ها یا دیگر مواد معنی‌دار، در بافت یا زمینه‌ای که به‌کار می‌روند. با روش تحلیل محتوا یک معنی خاص می‌تواند به‌ عناصری که مرتب تکرار می‌شوند، چه کلامی باشند و چه دیداری، اختصاص داده شود و در نتیجه می‌توان پیام‌های اساسی ولی نهفته در متن را دریافت. در این روش، همچون دیگر روش‌های پژوهش کیفی پژوهشگر تلاش می‌کند پدیده‌ها را آن گونه که مردم به ‌آن‌ها معنی می‌دهند، درک و تفسیر کند.

خ

  • خودمردم‌نگاری خودمردم‌نگاری رویکردی پژوهشی است که هدف از آن توصیف و تحلیل نظام‌مند تجربه به‌ منظور فهم تجربه‌ فرهنگی است (الیس و بوچنر، 2000). خودمردم‌نگاری از منظر روش‌شناسی مردم‌نگارانه، از منظر تفسیر فرهنگی، و از لحاظ محتوا خودنوشت‌نامه است (چنگ، 2008). خودمردم‌نگاری تلاشی روشمند در راستای پیوند زدن پژوهشگران با فرهنگ و تاریخ جامعه‌شان به ‌بهترین شکل ممکن است.

ر

  • روایت‌پژوهی روایت‌پژوهی، حکایت‌پژوهی و پژوهش روایتی نام‌های متفاوتی هستند که برای این روش پژوهش کیفی به کار برده می‌شود. هدف این روش، توصیف زندگی افراد است. پژوهشگر سعی بر آن دارد که با تمرکز بر تجربه‌های کسب‌شده در زندگی یک فرد و گردآوری اطلاعات از طریق مصاحبه و دستیابی به گزارش‌های مرتبط به این امر پی برد که تجربه‌های کسب‌شده در زندگی فرد چه معنایی داشته است. اگر گزارش پژوهش روایت‌پژوهی به وسیله خود فرد تهیه شود آن را خودروایت‌پژوهی می‌نامند. اگر تجربه فرد در تمام طول مدت زندگی خودش بازنمایی شود آن را تاریخچه زندگی می‌نامند.

س

  • سنتزپژوهی سنتزپژوهی شکل خاصی از مرور پژوهش است که توصیفی، آگاهی‌دهنده و ارزیابانه و نیز ارتباط دهنده است. سنتز اشاره به ساخت یک کل درون چیزی، فراتر از دلالت بخش‌های مجزا دارد. هدف از سنتزپژوهی تولید دانش جدید از طریق روشن ساختن روابط و اختلافات بین گزارشات مطالعات منفردی است که بیش از این دیده نشده‌اند. این روش شامل انتخاب هدفمند، مرور، تحلیل و ترکیب گزارشات پژوهشی دست اول در یک موضوع مشابه است. سنتزپژوهی معمولاً به نظریه‌های مرتبط توجه دارد، به تحلیل انتقادی پژوهش‌های تحت پوشش خود می‌پردازد، و برای حل تناقضات در ادبیات و همچنین شناسایی مسائل محوری برای پژوهش آتی تلاش می‌کند.

ف

  • فراتحلیل فراتحلیل (Meta Analysis) یک نوع روش پژوهش کیفی است که در آن از روش‌های آماری و ریاضی استفاده می‌شود و درخصوص کیفیت تحقیق پیش‌داوری نمی‌شود. جهت انجام فرا تحلیل در ابتدا باید حوزه‌ای انتخاب گردد که نتایج مطالعات در آن حوزه دو پهلو و با ابهام همراه باشد. سپس سه مرحلۀ شناسایی نتایج تحقیقات، ترکیب نتایج تحقیقات انتخاب شده و مقایسه آن‌ها با یکدیگر و ارزشیابی نتایج فراتحلیل به منظور کاهش خطا در برآورد، به ترتیب انجام میشود. فرا تحلیل شکاف‌های موجود در پیشینه، دانش و برخی موارد ضعف‌های نظری را آشکار ساخته و جهت تعیین نقاط قوت تحقیق بینش کافی را ایجاد می‌نماید. روش فراتحلیل نباید با روش فراترکیب(Meta Synthesis) اشتباه گرفته شود.

ق

  • قوم‌نگاری در پژوهش قوم‌نگاری پژوهشگر به مشاهده و تعامل با افراد مورد مطالعه در محیط طبیعی و واقعی زندگی آنها می‌پردازد. هدف این روش ثبت و توصیف رویدادها و فرایندها در شرایط واقعی و طبیعی آنهاست. در واقع قوم‌نگاری به مطالعه نظام‌مند مردم و فرهنگ‌ها گفته می‌شود. پژوهشگر پدیده فرهنگی را در جامعه از زاویه دید موضوع مطالعه بررسی می‌کند. قوم‌نگاری فرهنگ یک گروه را به صورت مکتوب و مصور بازنمایی می‌کند. نتیجه یک مطالعه میدانی یا گزارش یک مورد نمایانگر دانش و نظام معنایی در زندگی یک گروه فرهنگی است. این روش بر مشاهده همراه با مشارکت در زندگی جامعه مورد مطالعه متکی است.

م

  • مردم‌نگاری مردم‌نگاری که از آن به‌ قوم‌نگاری نیز تعبیر می‌شود، روشی پژوهشی است که به ‌آنچه در جهان اجتماعی جریان دارد می‌پردازد. هدف اصلی مردم‌نگاری درک افکار و رفتار مردم بر حسب مفاهیمی است که شکل داده‌اند. به ‌عبارتی، مردم‌نگاری روشی برای درک پژوهشگر از زندگی روزمره‌ مردم بر حسب معنایی است که آن‌ها به ‌رفتارشان می‌دهند (ماچین، 2002). در این روش، پژوهشگر در بازه‌ زمانی بلندمدت مخفیانه یا آشکارا در زمینه‌ طبیعی پژوهش وارد شده، مشاهده می‌کند، گوش می‌دهد، می‌پرسد و هر داده‌ قابل‌بررسی برای درک بهتر موضوع و پاسخ به ‌پرسش‌های پژوهش را گردآوری می‌کند.
  • مرور نظام‌مند مرور نظام‌‌مند نوعی مرور ادبیات است که با تمرکز بر یک پرسش واحد تلاش می‌‌کند تمامی شواهد تحقیقات مهم مرتبط با آن پرسش را شناسایی، ارزیابی، انتخاب و ترکیب کند. مرور نظام‌مند نوعی تلخیص ادبیات و نوشته‌های موجود درباره یک موضع مشخص علمی است که از روش‌هایی معین (تکرارپذیر و شفاف) برای جست‌وجو در ادبیات و ارزیابی انتقادی تک تک تحقیقات استفاده می‌کند تا شواهد معتبر بیابد و آنها را با استفاده از ابزارهای مناسب با هم ترکیب کند. در مرور نظام‌مند، هدف، تلخیص شواهد موجود، شناسایی شکاف در تحقیقات جاری، ارائه چهارچوب تحقیقاتی و ایجاد زمینه فعالیت‌های پژوهشی جدید است؛ که با روش‌های پژوهش علمی برای به حداقل‌رساندن سوگیری و خطاهای موجود در مرورهای سنتی و روایتی انجام می‌شود.
  • مطالعه موردی در صورتی که پژوهشگر درباره یک مورد از جنبه‌های بی‌شمار به بررسی بپردازد از روش مطالعه موردی استفاده می‌کند. «مورد» می‌تواند یک واحد یا سیستم با حد و مرز مشخص و متشکل از عناصر و عوامل متعدد و مرتبط به هم باشد. هدف کلی در هر مطالعه موردی مشاهده تفصیلی ابعاد مورد بررسی و تفسیر مشاهده ها از دیدگاه کلنگر است. مطالعه موردی در روش‌های کیفی دسته بندی می‌شود. چون این روش با تأکید بر فرایند ها و درک و تفسیر آن‌ها انجام می‌شودو جنبه مطالعه اکتشافی دارد نه تأییدی.