عوامل شناختی مؤثر در تاب‌آوری از منظر قرآن کریم

زنگویی, ابراهیم; نجف زاده تربتی, علیرضا; رحیم پور ازغدی, طاهره

doi:10.22077/qrbs.2025.8203.1059

عوامل شناختی مؤثر در تاب‌آوری از منظر قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

² دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

³ استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

10.22077/qrbs.2025.8203.1059

چکیده

زمینه: در طول زندگی، انسان‌ با فشارها و استرس‌های زیادی مواجه می‌شود که ممکن است به نگرش منفی و احساس پوچی منجر شود بنابراین، داشتن سرمایه‌ای برای مقابله با این مشکلات اهمیت زیادی دارد. این سرمایه می‌تواند شامل مهارت‌های شناختی، روانی، اجتماعی و فرهنگی باشد که به فرد کمک می‌کند تا از چالش‌ها عبور کند.
هدف: هدف این پژوهش، شناسایی عوامل شناختی مؤثر بر تاب‌آوری از منظر قرآن کریم است؛ بنابراین این پژوهش به دنبال شناسایی عواملی است که در آیات قرآن کریم به فراوانی از آن‌ها بیان شده است و می‌تواند از عوامل شناختی مؤثر در تاب‌آوری باشد.
روش: این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحلیل مضمون (Thematic Analysis) انجام شد. داده‌های پژوهش تمامی آیات قرآن کریم است. به این صورت که آیات مرتبط با تاب‌آوری در بُعد شناختی شناسایی شد و به کمک نرم‌افزار جامع قرآن کریم مفاهیم آیات استخراج گردید. جهت کشف الگوی تاب‌آوری در قرآن کریم داده‌ها کدگذاری و در قالب شبکۀ مضامین دسته‌بندی شد.
یافته‌ها: در فرآیند کدگذاری داده‌ها 99 کدباز استخراج شد؛ که با حذف موارد تکراری و ادغام موارد مشابه 7 کد محوری به‌دست آمد. در نتیجه مفاهیم مرتبط با عوامل شناختی تاب‌آوری در چهار حوزۀ اصلی شناسایی شد: 1. در حوزۀ دنیاشناسی، هدف اصلاح جهت‌گیری غایت‌نگرانه ‌انسان است تا سطح چالش‌پذیری انسان ارتقاء یابد. 2. تعمیق توحیدباوری در جهت تقویت اعتماد به ‌نفس و امیدبخشی در مواجهه با چالش‌ها تأکید دارد. 3. معادباوری: به‌عنوان عاملی که به فرد امید به جبران می‌دهد، می‌تواند به افزایش تاب‌آوری فرد کمک کند. 4. قضا و قدر: به پذیرش حوادث و تقدیر الهی اشاره می‌کند. این مفاهیم نشان‌دهندۀ تأثیر اساسی باورهای دینی در ارتقاء تاب‌آوری فردی و اجتماعی است.
نتیجه‌گیری: با توجه به مفاهیم کشف شده در این پژوهش، می‌توان با تبیین و عملیاتی کردن این مفاهیم، به تقویت مهارت تاب‌آوری در افراد جامعه، به‌ویژه در میان کسانی که دچار مشکلات جدی هستند پرداخت. این رویکرد می‌تواند به افراد کمک کند تا با درک بهتر از عوامل شناختی و دینی مرتبط با تاب‌آوری، بهبود قابل توجهی در توانمندی‌های خود برای مقابله با چالش‌ها و سختی‌های زندگی به‌دست آورند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

تحلیل محتوا

عنوان مقاله [English]

Cognitive Factors Influencing Resilience from the Perspective of the Holy Quran

نویسندگان [English]

ebrahim zangoee ¹
Alireza najaf zadeh tarbati ²
Tahereh Rahimpour Ozghadi ³

¹ ---

² ---

³ ----

چکیده [English]

Background: Throughout life, individuals face a wide range of pressures and stressors, which may result in negative outlooks and a sense of purposelessness. Consequently, having a resource to effectively address these challenges is of crucial. This resource can encompass cognitive, psychological, social, and cultural skills that empower individuals to overcome challenges.
Aim: The objective of this study is to identify the cognitive factors influencing resilience from the viewpoint of the Holy Quran. Consequently, this research aims to identify factors that are frequently referenced in the Quranic verses and could be considered as cognitive elements influencing resilience.
Method: This study was conducted using a qualitative approach and the thematic analysis method. The data for this research includes all the verses of the Holy Quran. In this regard, verses related to resilience in the cognitive domain were identified, and the meanings of these verses were extracted using comprehensive Quran software. To uncover the resilience model in the Quran, the data were coded and organized into a thematic network.
Results: In the data coding process, 99 open codes were extracted. After eliminating duplicates and merging similar items, 7 core codes were identified. As a result, concepts related to cognitive factors of resilience were categorized into four main areas: 1. In the field of worldview, the goal is to reform the human’s ultimate goal, so that the human capacity to face challenges is increased. 2. Deepening belief in monotheism to enhance self-confidence and provide hope in the face of challenges. 3. Belief in the afterlife: as a factor that offers hope for compensation, it can contribute to increasing resilience. 4. Divine will and destiny: it refers to accepting events and divine will. These concepts illustrate the significant influence of religious beliefs in enhancing both individual and collective resilience.
Conclusions: Based on the concepts identified in this study, by elaborating and implementing these ideas, resilience skills can be enhanced in individuals, particularly those experiencing significant struggles. This approach can assist individuals in gaining a deeper understanding of the cognitive and religious factors associated with resilience, enabling them to substantially improve their capacity to confront life's challenges and hardships.

کلیدواژه‌ها [English]

resilience
thematic analysis
belief in monotheism
faith-based belief
divine will and destiny
the world in the quran

مراجع

Abbasi Zagheh, I., & Latifian, M. (2023). تاب آوری و نقش آن در ارتقای سلامت روان [Resilience and its role in promoting mental health]. Avai Noor Publishing House. )in Persian). https://taaghche.com/book/161697

Abedi Ja’fari, H., Taslimi, M. S., Faghihi, A., & Sheikhzade, M. (2011). Thematic analysis and thematic networks: A simple and efficient method for exploring patterns embedded in qualitative data municipalities. Strategic Management Thought, 5(2), 151-198. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23830891.1390.5.2.5.2

Ahmadi, K. (2020). Is the Patience the Resilience? Applied Conceptualization of Patience for Critical Situations. Studies in Islam and Psychology, 14(27), 163-187. https://islamicpsy.rihu.ac.ir/article_1778.html?lang=en

Ansarian, H., Sharif Razi, M., & Bin, H. (2007).نهج‌البلاغه [Nahj al-Balagha]. Piam azadi. https://noorlib.ir/book/info/3424/

Ayazi, S. A. (2023). Religiosity and social resilience in qur’anic teachings. Mishkat, 42(1), 64-87. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.16838033.1402.42.1.3.7

Burhani, E. (2012). تاب‌آوری چییست؟ [What is resilience?]. Sabz Publications. (in Persian). https://ksapp.ir/?book=15617

Chami, M., Zare Bahramabadi, M., Asgharnejad, A. A. & Shiroodi, S. (2019). Developing and validating a family resilience model based on Quranic teachings. Quran and Medicine, 4(5), 124-135. https://www.quraniimed.com/article_192548.html?lang=en

Curry, L. A., Snyder, C. R., Cook, D. L., Ruby, B. C., & Rehm, M. (1997). Role of hope in academic and sport achievement. Journal of Personality and Social Psychology, 73(6), 1257-1267. https://doi.org/10.1037//0022-3514.73.6.1257

Ghanbari, F., Hashemi Aliabadi, S. A., & Asadzadeh kharkan, Z. (2024). The impact of practical monotheism on social resilience: Insights from allamih misbah yazdi. Journal Ayeneh Ma‘Refat, 24(1), 84-101. https://www.sid.ir/paper/1360717/en

Hosseinian, M., Shahshahani, M. S., & Adib-Hajbagheri, M. (2011). Mothers satisfaction of hospital care in the pediatric ward of kashan shahid beheshti hospital during 2010-11. Feyz Medical Sciences Journal, 15(2), 153-160. http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-1169-en.html

Hosseini Marost, S. H., & Farshchi Tabrizi, Y. (2014). Examining the characteristic of resilience as a requirement of an important characteristic in a healthy islamic society and factors affecting resilience. First National Conference on Islam and Mental Health, https://civilica.com/doc/393825

Jafari Harandi, R., Nasr, A. R., & Mir Shah Jafari, S. E. (2008). Content analysis: A practical method in social sciences with an emphasis on content analysis of textbooks. Methodology of Social Sciences and Humanities, 14(55), 33-58. https://method.rihu.ac.ir/article_434.html?lang=en

Kaveh, M. & Keramati, H. (2017). The impact of resilience fostering program on parenting stress, marital satisfaction and resiliency of children with learning disability. Journal of Learning Disabilities, 6(3), 69-91. https://doi.org/10.22098/jld.2017.520

Kavyani, M. (2023). Introducing the method of "qualitative content analysis" and an example of its application in "qur'an-based psychology". Methodology of Social Sciences and Humanities, 29(115), 75-88. https://doi.org/10.30471/mssh.2023.8798.2364

Kumpfer, K. L. (2002). Factors and processes contributing to resilience: The resilience framework Resilience and Development: Positive Life Adaptations, 179-224. https://link.springer.com/chapter/10.1007/0-306-47167-1_9

Majlisi, M. B. (2024). بحرالانوار [Bihār al-Anwār]. Dar al-iḥyāʾ al-turāth al-ʿarabī. (in Persian). https://noorlib.ir/en/book/info/1407/

Mohammadi Rishahri, M., & Fallahzadeh, H. (2017). مفاتیح القرآن [Mfaith in the Quran]. Scientific and Cultural Institute of Dar al-Hadith. (in Persian). https://myislam.org/quran-verses/faith/

Mohammadi, T., Shakeri, A., Taghavi, M., & Ahmadi, M. (2017). Explaining the concepts, dimensions and components of economic resilience. Basij Strategic Studies, 20(75), 89-120. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.1735501.1396.20.75.4.6

Mooziri, A., Shafiabady, A., Esmaily, M., & Younesi, J. (2020). Modeling the effective factors on iranian family’s resilience. Journal of Psychological Science. 19(95), 1401-1410. http://psychologicalscience.ir/article-1-775-en.html

Nadi Ravandi, M., & Sedighi Arfaei, F. (2015). The role of religion and spirituality in enhancing resilience and mental health. Islam and mental health conference (the first national conference and the second regional conference). https://www.sid.ir/paper/842790/fa

Pargament, K. I. (2001). The psychology of religion and coping: Theory, research, practice revised ed. edition. https://www.amazon.com/Psychology-Religion-Coping-Research-Practice/dp/1572306645

Qazavi, M. J., & Padarlu, M. (2023). Economic resilience of families: Components and strategies. Specialized Quarterly Journal of Islamic Scholars, 9(24), 37-54. https://journals.dte.ir/article_74228.html?lang=en

Rasouli, M., & Amir Atashani, Z. (2011). تحلیل محتوا با رویکرد برنامه درسی [Content analysis with a curriculum approach]. Gisoom. (in Persian). https://www.gisoom.com/book/1749536/

Samani, S., Jokar, B., & Sahragard, N. (2007). Effects of resilience on mental health and life satisfaction. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 13(3), 290-295. http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-275-en.html

Saqqai Bi Ria, M., Nasser Beheshti, M., & Bayat, M. (2021). Investigating the anthropological theological foundations of human interaction with the environment with emphasis on the position of human caliph. Theological Belief Researches (Islamic Sciences), 11(43), 33-56. https://www.sid.ir/paper/1066541/fa

Seligman, M. E. P. (2002). Authentic happiness: Using the new positive psychology to realize your potential for lasting fulfillment. Free Press. https://psycnet.apa.org/record/2002-18216-000

Shirazi, M. N. (2015). قرآن کریم [The Holy Quran]. (in Persian). https://old.makarem.ir/index.aspx?lid=1

Stummp, E. M. (2013). "Resilient Cities". Cities, 97, 160-166. https://www.springer.com/series/14171

Waller, M. A. (2001). Resilience in ecosystemic context: Evolution of the concept. American Journal of Orthopsychiatry, 71(3), 290-297. https://doi.org/10.1037/0002-9432.71.3.290

Werner, E. (1997). Vulnerable but invincible: High-risk children from birth to adulthood. Acta Paediatrica Supplement, 45, 103-105. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.1997.tb18356.x

Zeighami, R., Bagheri Nesami, M., Oskouie, F., & Yadavar Nikravesh, M. (2008). Content analysis. Iran Journal of Nursing, 21(53), 41-52. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-408-en.html